Trong thập kỷ qua, chuyển đổi năng lượng trên toàn
Chính điều này đã khiến các khoáng sản như lithium, cobalt, nickel, đất hiếm, đồng và graphite trở nên khan hiếm, khó thay thế, tăng giá. Không chỉ vậy, nhóm các khoáng sản này lại tập trung ở một số ít quốc gia. Chính sự phân bố không đồng đều này khiến chuỗi cung ứng toàn cầu dễ bị tổn thương trước các biến động kinh tế – chính trị. Bao gồm cạnh tranh chiến lược giữa các cường quốc và xu hướng siết chặt kiểm soát nguồn tài nguyên, bảo vệ quốc gia có khoáng sản quý hiếm này.
Trong những năm gần đây, cạnh tranh công nghệ và chuỗi cung ứng giữa Mỹ và Trung Quốc đã làm gia tăng mức độ nhạy cảm của thị trường khoáng sản quan trọng, đặc biệt là đất hiếm. Mỹ đẩy mạnh chính sách hỗ trợ khai thác – tinh luyện trong nước và đa dạng hóa nguồn cung, trong khi Trung Quốc tiếp tục duy trì vai trò trung tâm trong chế biến đất hiếm và các khoáng sản chiến lược khác.
Những điều chỉnh chính sách đối với xuất khẩu, kiểm soát công nghệ hoặc quy định thị trường từ hai nền kinh tế này đều có thể ngay lập tức tạo ra biến động giá khoáng sản toàn cầu. Bối cảnh đó càng khẳng định tầm quan trọng của việc đảm bảo an ninh nguyên liệu phục vụ chuyển đổi năng lượng sạch.
Theo IEA (2021), đến năm 2040, nhu cầu lithium có thể tăng hơn 40 lần, còn nhu cầu cobalt và nickel tăng 15–25 lần, chủ yếu do sự phát triển của xe điện và hệ thống lưu trữ năng lượng. Vì vậy, các nền kinh tế lớn như Hoa Kỳ, EU, Nhật Bản, Australia và Canada… đã xây dựng chiến lược riêng để chủ động nguồn cung.
Khái niệm “khoáng sản chiến lược, quan trọng” được các tổ chức và quốc gia diễn giải theo những cách khác nhau. IEA (2021) coi đây là nhóm khoáng sản không thể thay thế trong công nghệ năng lượng sạch. USGS (2022) nhấn mạnh yếu tố thiết yếu đối với kinh tế – an ninh quốc gia và khả năng dễ bị gián đoạn cung ứng. EU xác định dựa trên hai tiêu chí: tầm quan trọng kinh tế và rủi ro cung ứng.
Trong khi đó, Trung Quốc, dù không dùng khái niệm này một cách chính thức, vẫn áp dụng cơ chế quản lý rất chặt chẽ đối với đất hiếm và các tài nguyên mang tính chiến lược khác.
Trước bối cảnh nhu cầu khoáng sản chiến lược tăng nhanh trên toàn cầu, cùng với xu hướng đứt gãy chuỗi cung ứng do cạnh tranh địa kinh tế, đặt ra nhiều yêu cầu mới đối với Việt Nam. Một mặt, Việt Nam sở hữu tiềm năng đáng kể về một số loại khoáng sản quan trọng; mặt khác, thị trường năng lượng sạch toàn cầu đang mở ra nhu cầu lớn về nguồn cung ổn định, minh bạch và tuân thủ chuẩn mực quốc tế. Đây là cơ hội để Việt Nam nâng cao vị thế trong chuỗi giá trị khoáng sản, đặc biệt khi nhiều quốc gia đang tìm kiếm đối tác ngoài các trung tâm chế biến truyền thống.
Tuy nhiên, những biến động khó lường về địa chính trị và chính sách kiểm soát tài nguyên của các quốc gia lớn cũng tạo ra áp lực đối với quá trình quản lý và khai thác khoáng sản trong nước.
Việc phân bố khoáng sản chiến lược tập trung vào số ít quốc gia, cùng rủi ro gián đoạn nguồn cung, khiến Việt Nam phải chú trọng hơn đến bài toán an ninh nguyên liệu cho các ngành công nghiệp mới nổi, đặc biệt là năng lượng tái tạo, sản xuất thiết bị điện và giao thông xanh. Điều này đòi hỏi Việt Nam phải nâng cao năng lực đánh giá trữ lượng, điều tra địa chất, và phát triển dữ liệu tài nguyên theo hướng hiện đại, đáp ứng chuẩn quốc tế.
Theo Chiến lược địa chất, khoáng sản và công nghiệp khai khoáng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 được Thủ tướng Chính phủ phê duyệt tại Quyết định số 334/QĐ-TTg năm 2023 đặt mục tiêu cân đối giữa khai thác với dự trữ khoáng sản quốc gia đối với một số khoáng sản chiến lược, quan trọng, quy mô lớn làm cơ sở phát triển bền vững kinh tế - xã hội; ưu tiên thăm dò các mỏ quặng ẩn sâu đáp ứng nhu cầu khai thác, chế biến đối với các khoáng sản có quy mô lớn.
Chiến lược chỉ rõ, về định hướng phát triển, sẽ tiếp tục đánh giá tổng thể tiềm năng các khoáng sản chiến lược, quan trọng gồm: Đất hiếm, khoáng sản phóng xạ (urani-thori), kim loại hiếm (liti, berili, coban), kim loại đang thiếu hụt (vàng, thiếc-wolfram, đồng, niken), các khoáng chất công nghiệp, khoáng sản làm vật liệu xây dựng và các khoáng sản bổ sung thay thế cát, sỏi lòng sông.
Ngoài ra, Nghị quyết số 10-NQ/TW ngày 10/2/2022 của Bộ Chính trị về định hướng chiến lược địa chất, khoáng sản và công nghiệp khai khoáng đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045 đã xác định một số mục tiêu tổng quát, mục tiêu cụ thể trong việc điều tra cơ bản địa chất khoáng sản đảm bảo cung cấp đầy đủ thông tin, dữ liệu khoáng sản phục vụ phát triển kinh tế xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh.
Trên cơ sở đó, Cục Khoáng sản Việt Nam đề xuất danh mục khoáng sản chiến lược, quan trọng của Việt Nam là: Đất hiếm, khoáng sản phóng xạ (urani-thori), kim loại hiếm (liti, berili, coban), kim loại đang thiếu hụt (vàng, thiếc-wolfram, đồng, niken), các khoáng chất công nghiệp, khoáng sản làm vật liệu xây dựng và các khoáng sản bổ sung thay thế cát, sỏi lòng sông.
Tại Việt Nam, điều 2, Luật Địa chất và Khoáng sản năm 2024 nêu rõ khoáng sản chiến lược, quan trọng được định nghĩa là “là khoáng sản thiết yếu phục vụ phát triển kinh tế - xã hội bền vững và tăng cường quốc phòng, an ninh của đất nước”. Việt Nam có tiềm năng đáng kể về một số khoáng sản chiến lược, quan trọng. Các mỏ bauxite tại Tây Nguyên có trữ lượng hàng tỷ tấn, đất hiếm phân bố chủ yếu ở Lai Châu và Lào Cai, titan tập trung ở ven biển miền Trung với trữ lượng rất lớn.
Tuy nhiên, phần lớn hoạt động khai thác vẫn tập trung vào xuất khẩu thô hoặc sơ chế, thiếu công nghệ tinh luyện sâu, dẫn đến giá trị gia tăng thấp. Các vấn đề về môi trường, quản lý tài nguyên và quy hoạch khai thác vẫn tồn tại, đặc biệt ở các khu vực có hoạt động khai thác nhỏ lẻ, manh mún. Trong bối cảnh cạnh tranh địa chính trị ngày càng gay gắt, việc nghiên cứu kinh nghiệm quốc tế để xây dựng chiến lược quản lý khoáng sản chiến lược, quan trọng là cấp thiết, nhằm vừa bảo đảm an ninh nguyên liệu, vừa thúc đẩy phát triển bền vững.
Luật Địa chất và Khoáng sản năm 2024 đã có những quy định về quản lý khoáng sản chiến lược, quan trọng (trong đó có đất hiếm), đã yêu cầu việc khai thác khoáng sản phải lấy hiệu quả kinh tế - xã hội và bảo vệ môi trường làm tiêu chuẩn cơ bản để quyết định đầu tư; khuyến khích các tổ chức, cá nhân có năng lực về vốn, công nghệ, thiết bị tham gia đầu tư khai thác khoáng sản; điều tiết nguồn thu từ khoáng sản để bảo đảm hài hòa lợi ích giữa Nhà nước, người dân và doanh nghiệp.
Tuy nhiên, đất hiếm hiện nay là một loại hàng hóa đặc biệt, tạo ra ảnh hưởng lớn đến quốc phòng, an ninh, ngoại giao trên toàn thế giới dẫn đến yêu cầu phải có những cơ chế quản lý chặt chẽ đối với các hoạt động có liên quan đối với loại hình khoáng sản này.
CẦN CÓ CƠ CHẾ QUẢN LÝ CHẶT CHẼ VỚI 'KHO BÁU' ĐẤT HIẾM
Tại Kỳ họp thứ 10, Quốc hội khoá XV, tại phiên Thảo luận tại tổ ngày 06/11/2025 về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Địa chất và khoáng sản, vấn đề phân cấp, phân quyền và cơ chế giám sát được các Đại biểu Quốc hội (ĐBQH) quan tâm, tập trung phân tích cho ý kiến. Các đại biểu cơ bản tán thành việc sửa đổi, bổ sung các quy định về phân cấp, phân quyền trong dự án Luật.
Các ý kiến cũng bày tỏ thống nhất với việc triển khai chỉ đạo của cấp có thẩm quyền về bổ sung các quy định về đất hiếm. Theo ĐBQH Nguyễn Tuấn Anh, quy định tại khoản 21, Điều 1 Dự thảo Luật về việc bổ sung Chương VIIa vào sau Chương VII của Luật Địa chất và khoáng sản là nội dung bổ sung mới và mang tính chiến lược.
Đất hiếm được khẳng định là "tài nguyên chiến lược đặc biệt", mọi hoạt động liên quan phải tuân thủ chiến lược, quy hoạch quốc gia, có sự kiểm soát chặt chẽ về thăm dò, khai thác, chế biến, cấm xuất khẩu thô, dự trữ quốc gia. Giấy phép thăm dò và khai thác đất hiếm do Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường cấp, nhưng phải có sự chấp thuận của Thủ tướng Chính phủ. "Điều này thể hiện mức độ quản lý tập trung và giám sát cao nhất”, đại biểu nhấn mạnh.
Trong khi đó, ĐBQH Nguyễn Thị Lan Anh (đoàn ĐBQH tỉnh Lào Cai) cho rằng, Chính phủ cần quy định chặt chẽ về khái niệm, phân loại đất hiếm, bởi mỗi vùng có đất hiếm nặng, nhẹ khác nhau, kèm theo đó là công nghệ thăm dò, khai thác, chế biến phù hợp mới tận dụng tối đa đất hiếm.
Đại biểu Trần Đình Gia (đoàn ĐBQH tỉnh Hà Tĩnh) cho biết tại khoản 1 Điều 85a quy định “hoạt động điều tra, đánh giá, thăm dò, khai thác, chế biến và sử dụng đất hiếm phải tuân thủ chiến lược quốc gia về đất hiếm, quy hoạch, kế hoạch về đất hiếm”. Tuy nhiên, tại Điều 85b chỉ mới quy định “chiến lược quốc gia về đất hiếm” và “quy hoạch khoáng sản về đất hiếm” mà chưa có điều khoản quy định về “kế hoạch về đất hiếm”. Do đó, đại biểu đề nghị cơ quan soạn thảo bổ sung để đảm bảo đầy đủ, tránh vướng mắc trong quá trình áp dụng văn bản.
Bên cạnh các quy định về đất hiếm, đại biểu cũng đề nghị cơ quan chủ trì soạn thảo rà soát các khoáng sản chiến lược quan trọng khác có cần quy định trong dự thảo Luật hay không?
Theo Điều 108 Nghị định số 193/2025/NĐ-CP ngày 02/7/2025,
Liên quan đến nội dung này, theo Tờ trình của Chính phủ về dự án Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Địa chất và khoáng sản được Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Đức Thắng trình Quốc hội ngày 04/11/2025, nhu cầu về đất hiếm dự kiến sẽ tăng mạnh trong thập kỷ tới do sự phát triển nhanh chóng của các ngành công nghiệp công nghệ cao, năng lượng tái tạo và ô tô điện. Trong khi đó, nguồn cung đang bị hạn chế và phân bố không đều, khiến đất hiếm trở thành yếu tố cạnh tranh chiến lược giữa các quốc gia.
Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Trần Đức Thắng cho rằng, việc bổ sung các quy định riêng về quản lý, chế biến và sử dụng đất hiếm là một trong những giải pháp quan trọng, góp phần nâng cao hiệu lực, hiệu quả công tác quản lý nhà nước, tạo động lực thúc đẩy phát triển ngành công nghiệp khai thác, chế biến và sử dụng khoáng sản đất hiếm một cách đồng bộ, hiệu quả và bền vững. Điều này cũng giúp mang lại lợi ích thiết thực cho đất nước trong bối cảnh thế giới đang thiếu hụt nguồn cung đất hiếm như hiện nay.