Bài 4: Cửa Nam – Phép thử chiến lược cho mô hình đô thị phát thải thấp và sáng tạo

Xây dựng khu phát thải thấp gắn chặt phát triển trung tâm công nghiệp văn hóa

Theo Phó Chủ tịch Thường trực UBND TP Hà Nội Lê Hồng Sơn, việc xây dựng khu phát thải thấp và phát triển trung tâm công nghiệp văn hóa không thể tách rời. Một thành phố không thể thu hút du lịch, nuôi dưỡng sáng tạo nếu môi trường sống ô nhiễm, đặc biệt là không khí. Hà Nội đang triển khai thực hiện Chỉ thị 20 của Thủ tướng Chính phủ, với lộ trình cấm dần phương tiện sử dụng nhiên liệu hóa thạch trong khu vực Vành đai 1, qua đó hình thành vùng phát thải thấp.

Hiện nguồn phát thải tại Hà Nội không chỉ phát sinh từ giao thông. Phường Cửa Nam được chọn làm địa bàn thí điểm, triển khai trước để nhân rộng theo mô hình “vết dầu loang” ra toàn bộ khu vực Vành đai 1. Với thời gian còn lại khoảng một năm để thực hiện Chỉ thị 20, đề án cần được xây dựng theo lộ trình chi tiết từng tháng, đồng thời triển khai đồng bộ các giải pháp gồm cơ chế hỗ trợ, phát triển hạ tầng xe điện, trang thiết bị và công tác tuyên truyền vận động.

Tuy nhiên, vấn đề không chỉ nằm ở việc kiểm soát giao thông hay cắt giảm phát thải. Thách thức lớn hơn là dung hòa giữa phát triển hiện đại với gìn giữ “hồn đô thị”, giữa đổi mới công nghệ và bảo tồn sinh kế người dân.

Cần quy hoạch tổng thể và giữ gìn bản sắc riêng

GS.TS Mạc Quốc Anh – Uỷ viên UBTƯ MTTQ Việt Nam, Viện trưởng Viện Kinh tế và Phát triển Doanh nghiệp cho rằng Cửa Nam sở hữu vị trí "đầu não" trong bản đồ quy hoạch Thủ Đô. Nơi đây kết nối phố cổ, phố cũ, khu hành chính thương mại và các trục giao thông huyết mạch.  Khu vực này đồng thời là vùng lõi văn hóa - lịch sử, quy tụ những công trình mang dấu ấn thời gian như Ga Hà Nội, Bảo tàng Mỹ thuật, Nhà hát Quân đội…

Theo ông, Cửa Nam hoàn toàn có thể trở thành hạt nhân cho mô hình đô thị sáng tạo, nơi gặp gỡ giữa phát triển kinh tế - văn hóa - du lịch và bảo tồn di sản.  Tuy nhiên, để tránh xung đột giữa “hồn đô thị” (di sản, cộng đồng bản địa) và “hình hài đô thị mới” (sáng tạo, thương mại, công nghệ), dự án cần bám sát bốn nguyên tắc then chốt.

Thứ nhất, bảo tồn thích ứng thay vì phá bỏ, cần chuyển đổi công năng của các di tích hoặc công trình cũ thành không gian sáng tạo, triển lãm, hội thảo…

Thứ hai, đồng kiến tạo, huy động sự tham gia của nhà đầu tư, kiến trúc sư, nghệ sĩ, doanh nghiệp và cộng đồng dân cư trong thiết kế, vận hành, khai thác không gian.

Thứ ba, gắn giá trị kinh tế với bản sắc địa phương, các mô hình kinh doanh cần xuất phát từ yếu tố bản địa để tạo sự khác biệt và duy trì tính bản sắc.

Thứ tư, lấy con người làm trung tâm, đảm bảo sinh kế, quyền sử dụng đất, chỗ ở và không gian sinh hoạt cộng đồng.

Cũng theo GS.TS Mạc Quốc Anh, để chủ trương phát triển Cửa Nam thành khu thương mại - văn hóa thực sự tạo đột phá, cần có những giải pháp đồng bộ về quy hoạch, thể chế và xây dựng thương hiệu mang bản sắc riêng.

Trước hết, về quy hoạch tổng thể, cần ban hành một đề án tích hợp không gian sáng tạo, kết nối liên hoàn giữa ga Hà Nội, tuyến đường Trần Hưng Đạo, khu phố Pháp và khu phố cổ, hình thành một trục không gian đặc trưng mang đậm dấu ấn Hà Nội. Đồng thời, các không gian công cộng tại địa bàn nên được thiết kế lại theo hướng đa chức năng, vừa phục vụ nhu cầu đi bộ, sinh hoạt cộng đồng, vừa là nơi trưng bày nghệ thuật và giao lưu văn hóa.

Về thể chế và chính sách, cần thành lập Ban điều phối phát triển sáng tạo phường Cửa Nam với sự tham gia của chính quyền, doanh nghiệp, nghệ sĩ và các viện nghiên cứu nhằm thống nhất điều hành các sáng kiến tại địa bàn. Song song, nên thí điểm các chính sách đặc thù như giảm thuế cho doanh nghiệp sáng tạo và văn hóa; cho phép sử dụng tạm thời các không gian công cộng hoặc công trình cũ để phát triển không gian sáng tạo với chi phí hợp lý; hỗ trợ khởi nghiệp sáng tạo thông qua các gói tài chính vi mô và mô hình vườn ươm tại chỗ.

Gắn với bảo tồn và sinh kế cộng đồng

Đồng quan điểm, PGS.TS Đinh Trọng Thịnh, Chuyên gia kinh tế nhận định việc xây dựng khu công nghiệp văn hóa trong môi trường đô thị cũ là một hướng đi tích cực, song cần đặc biệt lưu ý tránh xung đột lợi ích giữa phát triển kinh tế và bảo tồn sinh kế của người dân địa phương.

Chủ trương hình thành vùng phát thải thấp gắn với trung tâm thương mại và công nghiệp văn hóa tại những khu vực như phường Cửa Nam được xem là cần thiết và có tầm nhìn chiến lược. Tuy nhiên, yếu tố quyết định vẫn nằm ở cách thức triển khai. Nếu thiếu sự khéo léo và thấu hiểu bối cảnh, quá trình cải tạo có thể vô tình phá vỡ lối sống cùng cấu trúc đô thị truyền thống đã được định hình qua nhiều thế hệ. Khi đó, thay vì thúc đẩy phát triển bền vững, khu đô thị có nguy cơ bị chệch hướng khỏi giá trị vốn có của mình.

Theo PGS.TS Đinh Trọng Thịnh, đô thị cũ như Cửa Nam vốn dĩ phát triển trên nền tảng lịch sử và ký ức cộng đồng. Việc áp đặt mô hình mới một cách cứng nhắc, mà không xét đến yếu tố văn hóa và thói quen sinh sống của người dân, có thể dẫn đến thất bại.

Đề xuất một số giải pháp duy trì hài hòa giữa phát triển kinh tế sáng tạo và gìn giữ bản sắc văn hóa đô thị, PGS.TS Đinh Trọng Thịnh cho rằng, nền tảng cốt lõi phải là văn hóa. Cần xây dựng văn hóa phát triển bền vững trong từng hành vi hàng ngày của người dân. Văn hóa ấy phải được gieo từ nhỏ thông qua giáo dục trong sách giáo khoa, và lan tỏa đến cộng đồng qua truyền thông báo chí, truyền hình”. Ông cũng đề xuất mạnh tay với những hành vi gây tổn hại đến môi trường sống đô thị:

“Cần xử phạt nghiêm và công khai những người vi phạm quy định về phát thải, làm xấu đi bộ mặt đô thị. Khi hành vi văn minh trở thành thói quen, thì lúc đó chúng ta mới thực sự xây dựng được một nền văn hóa đô thị bền vững”, ông Thịnh nói.

Thanh Tâm - Hương Giang