Cần thêm “cú hích” để “thổi lửa” cho nghề điêu khắc mỹ nghệ than đá tại Quảng Ninh - Bài 1: Gia đình 4 đời “giữ lửa” cho than đá

Những tác phẩm để đời ấy, một thời đã từng mang lại thu nhập ổn định nay đang đứng trước nguy cơ thất truyền, bởi không còn nhiều người đam mê với nghề và cả câu chuyện tưởng như phi lý khi họ phải mua than đá từ tỉnh khác về để làm nghề.   

Để hiểu rõ hơn về nghề này, Phóng viên Báo Pháp luật Việt Nam đã tìm đến xưởng điêu khắc Mỹ nghệ than đá của gia đình anh Nguyễn Tuấn Quyết (SN 1974) và chị Nguyễn Thị Thanh Bình (1978) - gia đình đã có 4 đời đam mê và gắn bó với nghề điêu khắc than đá tại Quảng Ninh.

Quảng Ninh là nơi có nhiều than đá, nhưng không phải than đá nào cũng có thể mang ra chế tác thành những sản phẩm mỹ nghệ than đá, mà phải là than đá ở các mỏ như Cao Sơn, Đèo Nai - Cọc Sáu.

Nghề gia truyền mang đặc trưng vùng Mỏ

Tại xưởng chế tác, nơi phủ đầy bụi than đen - thứ bụi đặc trưng của nghề, chị Nguyễn Thị Thanh Bình (vợ anh Nguyễn Tuấn Quyết ) chia sẻ, điêu khắc than đá là nghề gia truyền của gia đình chồng tôi, đến anh là đời thứ ba theo nghề. Ông nội anh Quyết - cụ Nguyễn Đức Thuận, là một trong những thợ của mỏ than Mông Dương. Ngày ấy, lúc rảnh rỗi cụ lấy than đá gọt đẽo thành những sản phẩm đơn giản như: con thú, chiếc tẩu, gạt tàn... thấy đẹp, chủ mỏ rất thích, đã cho cụ chỉ chế tác than đá thành các món quà lưu niệm, lâu dần, một số sản phẩm cụ làm hết sức tinh sảo và đẹp mắt nên đã được người Pháp mang về nước triển lãm.

Để làm ra một sản phẩm có thể chỉ mất từ một vài tiếng cho đến cả năm, đặc biệt có tác phẩm anh Quyết đã làm đến 5 năm.

Ngay tại nơi làm việc, bên ấm trà nóng, trong những ngày mưa đầu đông, anh Quyết chia sẻ, bố đẻ anh là Hoạ sĩ điêu khắc Tuấn Lợi, sẵn trong mình dòng máu nghệ thuật, được cha chỉ bảo từ ngày ấu thơ về điêu khắc than đá, lại được đào tạo bài bản, nên trong hơn 50 năm làm nghề, ông đã sáng tác nhiều tác phẩm than đá được Quảng Ninh dùng làm quà tặng, kỷ vật… cho các quan khách trong nước và quốc tế.

Họa sĩ điêu khắc Tuấn Lợi đã trao truyền kinh nghiệm cho anh Quyết từ lúc anh 14-15 tuổi. Đến nay, với hơn 50 năm tuổi đời, gần 40 năm trong nghề điêu khắc mỹ nghệ than đá, anh Quyết cho rằng đây là nghề đặc biệt với những sản phẩm đặc biệt, có thể nói là “độc nhất vô nhị”. Để tạo ra những tác phẩm mỹ nghệ than đá là cả một quá trình sáng tạo, tỉ mỉ, khéo léo của đôi “Bàn tay nghệ nhân - Tâm hồn nghệ sĩ” biến hòn than đá xù xì, thô kệch, trở thành những tác phẩm để đời.

Những hòn than đá xù xì, thô kệch tưởng chừng như chỉ sử dụng trong công nghiệp nhưng khi qua đôi “Bàn tay nghệ nhân - Tâm hồn nghệ sĩ” đã “thổi hồn” và biến chúng thành những tác phẩm nghệ thuật có giá trị cao.

Vừa lau những sản phẩm trưng bày tại xưởng, vừa vui vẻ trò chuyện, chị Bình tươi cười nói: “lúc đầu là chị “tham tiền” nên mới làm nghề với chồng, lâu dần, nghề ngấm vào người lúc nào không hay, giờ thì không bỏ được rồi. Quảng Ninh là nơi có nhiều than đá, nhưng không phải than đá nào cũng có thể mang ra chế tác thành những sản phẩm mỹ nghệ Than đá, mà phải là than đá ở các mỏ như Cao Sơn, Đèo Nai - Cọc Sáu, nhiều lúc lên đến nơi mà rơi nước mắt, vì bằng con mắt “nhà nghề” khi nhìn những hòn than đá có thể chế tác ra những tác phẩm để đời, nhưng không đủ sức để mua về”.

Ngoài việc nắm giữ những tinh hoa mà gia tộc để lại, anh Quyết chị Bình còn sáng tạo thêm nhiều kỹ năng “thượng thừa” trong nghề điều khắc than đá.

Thời cao điểm của nghề, xưởng nhà chị có hàng chục thợ, chế tác suốt ngày đêm, con rể của chị cũng tham gia làm nghề với gia đình. Để làm ra một sản phẩm có thể mất từ một vài tiếng cho đến cả năm, đặc biệt có tác phẩm chồng chị đã làm đến 5 năm. Theo đó, giá mỗi sản phẩm cũng khác nhau từ vài trăm nghìn cho đến cả vài trăm triệu đồng, mang lại thu nhập ổn định cho gia đình - chị Bình chia sẻ thêm.

Đam mê với nghề nhưng thiếu định hướng phát triển

Sản phẩm mỹ nghệ than đá Quảng Ninh không chỉ nổi tiếng trên khắp cả nước mà còn ghi dấu ấn đối với nhiều du khách quốc tế như: Nhật Bản, Trung Quốc, Hàn Quốc, Đức, Pháp, Mỹ… Đã có lúc, những du khách nước ngoài đặt hàng xưởng của chị Bình dạy nghề cho họ với giá hàng tỷ đồng, nhưng chị đã từ chối vì sợ mất tính độc quyền của địa phương, chị chỉ mong muốn truyền nghề cho người Việt Nam. Gia đình chị đã mở nhiều lớp dạy nghề, tuy nhiên, hiện nay nghề truyền thống với những sản phẩm “độc nhất vô nhị” của vùng mỏ Quảng Ninh đang đứng trước nguy cơ mai một, thậm chí là thất truyền. Bởi “Làm nghề mỹ nghệ than đá này rất bụi bặm, vất vả, các công đoạn tốn rất nhiều thời gian và đòi hỏi sự tỉ mỉ, tập trung cao… nên thế hệ trẻ hiện nay cho rằng không phù hợp, đã từng có nhiều người đến học nghề nhưng đều bỏ giữa chừng” - chị Bình tâm sự. Đến nay, xưởng chỉ còn hai vợ chồng chị vừa làm vừa bán hàng trên các nền tảng mạng xã hội như zalo, facebook…

Đặc tính của than đá là giòn, dễ vỡ, dễ sứt mẻ, đòi hỏi người thợ phải có sự khéo léo, nên ngoài sự cẩn trọng, tỉ mỉ, tập trung cao độ trong công việc, người thợ phải có tình yêu đối với nghề.

Hiện nay, những “viên than đá thô” xưởng của anh chị phải nhập từ Hà Nội, chứ không thể mua trực tiếp tại Quảng Ninh do vướng nhiều về hồ sơ pháp lý liên quan đến việc mua khoáng sản, bởi tại Quảng Ninh chỉ xuất bán những lô hàng lớn mà không bán lẻ để anh chị có thể mua trực tiếp. Những người làm nghề như anh chị rất mong mỏi có một cơ chế đặc thù cho hướng đi riêng có ở Quảng Ninh này, anh Quyết chị Bình chia sẻ thêm.

Trải qua nhiều năm tháng với những thăng trầm của nghề, viên than đá "vô hồn" nhưng khi qua đôi “Bàn tay nghệ nhân - Tâm hồn nghệ sĩ” của anh Quyết chị Bình "Thổi hồn" vào, đã cho ra sản phẩm điêu khắc mỹ nghệ than đá với nhiều giá trị khác biệt, đậm nét tinh hoa, mang bản sắc riêng của than đá Quảng Ninh mà không đâu có được.

Chị Nguyễn Thị Hương Giang (du khách đến từ TP Hải Phòng) chia sẻ, mỗi khi đi du lịch ở đâu, tôi đều mua những sản phẩm mang tính biểu tượng của địa phương đó. Tôi đến Quảng Ninh rất nhiều lần và thường thấy những sản phẩm lưu niệm đặc trưng như: hòn Trống Mái, Thuyền buồm… được sản xuất từ nhiều chất liệu khác nhau, nhưng đây là lần đầu tiên tôi được biết đến những sản phẩm làm ra từ than đá - một chất liệu rất Quảng Ninh. Với nhiều sản phẩm, ở nhiều mức giá khác nhau rất dễ cho du khách lựa chọn, những sản phẩm lưu niệm tại gia đình có mức giá từ hơn trăm ngàn, đến những sản phẩm trưng bày mang tính biểu tượng và phong thủy có giá cả chục triệu đồng thậm chí cả trăm triệu, tôi nghĩ mô hình sản xuất như thế này nên nhân rộng, thậm chí chúng ta có thể xuất khẩu than đá Việt Nam theo cách rất Quảng Ninh.