Chính sách đãi ngộ nghệ nhân: Nền tảng pháp lý bền vững phục vụ bảo tồn di sản

Phát huy vai trò động lực của nghệ nhân di sản văn hóa phi vật thể

Luật Di sản văn hóa năm 2024 (Luật số 45/2024/QH15, có hiệu lực thi hành từ ngày 01/7/2025) đã thể chế hóa đầy đủ đường lối, chủ trương của Đảng và Nhà nước về văn hóa và di sản văn hóa. Luật thể hiện rõ nguyên tắc phân cấp, phân quyền mạnh mẽ, đồng thời cải cách và đơn giản hóa thủ tục hành chính. Đây là dấu mốc quan trọng trong việc hoàn thiện thể chế văn hóa, nhằm bảo vệ và phát huy giá trị di sản trong bối cảnh đất nước đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế. Trong các điểm mới nổi bật, Luật Di sản văn hóa 2024 đặc biệt chú trọng chính sách về “tăng cường cơ chế, chính sách thúc đẩy xã hội hóa và nâng cao hiệu quả huy động nguồn lực bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa”. Trong đó, Luật quy định cụ thể các chính sách đối với nghệ nhân, chủ thể di sản văn hóa phi vật thể.

Đơn cử, Luật xác định nghệ nhân di sản văn hóa phi vật thể là người thực hành, nắm giữ và trao truyền các kỹ năng, kỹ thuật, bí quyết ở trình độ cao và hiểu biết sâu sắc về di sản văn hóa phi vật thể. Nguyên tắc quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa bao gồm “tôn trọng quyền của chủ thể di sản văn hóa phi vật thể và nghệ nhân di sản văn hóa phi vật thể trong việc quyết định các yếu tố cần được bảo vệ và hình thức, mức độ cần được phát huy của di sản văn hóa; xác định nguy cơ, tác động đe dọa sự tồn tại và lựa chọn giải pháp bảo vệ di sản văn hóa”.

Chính sách của Nhà nước về di sản văn hóa nêu rõ: Tôn vinh và có chính sách đãi ngộ đối với nghệ nhân có tài năng xuất sắc, nghệ nhân có công lao bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể, đặc biệt là nghệ nhân người dân tộc thiểu số, nghệ nhân sinh sống ở miền núi, biên giới, hải đảo, nghệ nhân là người khuyết tật, người thuộc hộ nghèo, hộ cận nghèo. Miễn, giảm vé tham quan, học tập, nghiên cứu di sản văn hóa tại bảo tàng, di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh thuộc sở hữu toàn dân đối với trẻ em, học sinh, sinh viên, người thuộc hộ nghèo, hộ cận nghèo, người cao tuổi, người khuyết tật, người có công với cách mạng, đồng bào dân tộc thiểu số ở các xã có điều kiện kinh tế - xã hội đặc biệt khó khăn, Nghệ nhân Nhân dân, Nghệ nhân Ưu tú...

Theo đó, nghệ nhân, chủ thể di sản văn hóa phi vật thể được hưởng chính sách, chế độ đãi ngộ của Nhà nước như: Được Nhà nước xét tặng, trao tặng danh hiệu vinh dự Nhà nước và thực hiện các hình thức khen thưởng, tôn vinh khác; hỗ trợ cơ sở vật chất, công cụ, đồ vật, đồ tạo tác và không gian văn hóa liên quan cho hoạt động duy trì thực hành, truyền dạy, sáng tạo, trình diễn, để bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể; hỗ trợ kinh phí, cơ sở vật chất, công cụ, đồ vật, đồ tạo tác và không gian văn hóa liên quan cho việc thành lập, tổ chức hoạt động của các câu lạc bộ, nhóm thực hành di sản văn hóa phi vật thể, đặc biệt với các di sản văn hóa phi vật thể đã được UNESCO ghi danh, di sản văn hóa phi vật thể có nguy cơ mai một, thất truyền... Nghệ nhân Nhân dân, Nghệ nhân Ưu tú được hưởng trợ cấp sinh hoạt hằng tháng, hỗ trợ tiền đóng bảo hiểm y tế, hỗ trợ chi phí mai táng khi chết. Nhà nước cũng có chế độ, chính sách đặc biệt ưu tiên nghệ nhân, chủ thể di sản văn hóa phi vật thể của đồng bào dân tộc thiểu số.

Ngoài các chính sách trên, căn cứ điều kiện phát triển kinh tế - xã hội, khả năng cân đối ngân sách, huy động các nguồn lực xã hội, Ủy ban nhân dân cấp tỉnh trình Hội đồng nhân dân cùng cấp quyết định chế độ đãi ngộ nghệ nhân, chủ thể di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn.

Tạo không gian và nguồn lực - Hỗ trợ thực hành và truyền dạy

Đáng chú ý, Nghị định 215/2025/NĐ-CP đã đi sâu vào các quy định cụ thể để tạo điều kiện thuận lợi cho hoạt động của nghệ nhân và cộng đồng. Minh chứng cụ thể, Nghị định quy định câu lạc bộ, nhóm thực hành di sản văn hóa phi vật thể được hỗ trợ cho việc thành lập, tổ chức hoạt động. Theo đó, câu lạc bộ, nhóm thực hành di sản văn hóa phi vật thể được hỗ trợ kinh phí khi thành lập mới để mua sắm nhạc cụ, đạo cụ, công cụ, đồ vật, đồ tạo tác phục vụ thực hành, truyền dạy, sáng tạo, trình diễn di sản văn hóa phi vật thể và kinh phí hoạt động. Đây là một sự hỗ trợ trực tiếp, giải quyết được bài toán khó khăn về trang thiết bị mà nhiều câu lạc bộ di sản địa phương phải đối mặt.

Đối với nghệ nhân, chủ thể di sản văn hóa phi vật thể, Nhà nước trợ cấp sinh hoạt hàng tháng đối với Nghệ nhân Nhân dân, Nghệ nhân Ưu tú; đóng bảo hiểm y tế đối với nghệ Nghệ nhân Nhân dân, Nghệ nhân Ưu tú. Nhà nước cũng hỗ trợ Nghệ nhân Nhân dân, Nghệ nhân Ưu tú tham gia các hoạt động lưu truyền, phổ biến di sản văn hóa phi vật thể và đào tạo, bồi dưỡng, truyền dạy những người kế cận; hỗ trợ nghệ nhân, người thực hành tham gia hướng dẫn, tập huấn, truyền dạy cho cộng đồng. Bên cạnh đó, việc hỗ trợ kinh phí cho nghệ nhân tham gia đào tạo, bồi dưỡng, truyền dạy cho các thế hệ kế cận cũng là chính sách ưu đãi quan trọng mang tính chiến lược, không chỉ giúp nghệ nhân có thêm động lực mà còn bảo đảm di sản được trao truyền một cách bài bản, đúng với giá trị gốc.

Chú trọng đối tượng yếu thế

Cả Luật Di sản văn hóa 2024 và Nghị định 215/2025/NĐ-CP đều thể hiện sự quan tâm đặc biệt đến các đối tượng nghệ nhân yếu thế, chứng tỏ sự thấu hiểu và trân trọng của Nhà nước đối với những di sản đang đứng trước nguy cơ mai một cao.

Cụ thể, Nghị định 215/2025/NĐ-CP nêu rõ chính sách ưu đãi đối với nghệ nhân, chủ thể di sản văn hóa phi vật thể của đồng bào dân tộc thiểu số, nghệ nhân sinh sống ở miền núi, biên giới, hải đảo, nghệ nhân là người khuyết tật, người thuộc hộ nghèo, hộ cận nghèo. Nhà nước trợ cấp sinh hoạt hàng tháng, đóng bảo hiểm y tế cho Nghệ nhân Nhân dân, Nghệ nhân Ưu tú là chủ thể di sản văn hóa phi vật thể của đồng bào dân tộc thiểu số, nghệ nhân sinh sống ở miền núi, biên giới, hải đảo, nghệ nhân là người khuyết tật, người thuộc hộ nghèo, hộ cận nghèo. Nhà nước hỗ trợ kinh phí cho Nghệ nhân Nhân dân, Nghệ nhân Ưu tú là chủ thể di sản văn hóa phi vật thể của đồng bào dân tộc thiểu số tham gia các hoạt động lưu truyền, phổ biến di sản văn hóa phi vật thể và đào tạo, bồi dưỡng, truyền dạy những người kế cận. Đồng thời, hỗ trợ kinh phí cho nghệ nhân, người thực hành có khả năng hướng dẫn, truyền dạy tham gia hướng dẫn, tập huấn, truyền dạy cho cộng đồng.

Có thể thấy, các chính sách pháp luật hiện hành đã chuyển đổi tư duy từ “bảo tồn” sang “tạo điều kiện để di sản sống”, từ việc “tôn vinh” sang “nuôi dưỡng”. Nhờ đó, nghệ nhân di sản văn hóa không còn là những người cô đơn trên hành trình gìn giữ di sản mà đã có một “bệ đỡ nền tảng” vững chắc về mặt pháp lý và thực tiễn, giúp họ tự tin hơn, để di sản có thể tiếp tục phát huy giá trị trong kỷ nguyên mới - kỷ nguyên vươn mình của dân tộc.