Hoàn thiện cấu trúc hệ thống pháp luật Việt Nam: Xây dựng được hệ thống thể chế, pháp luật khơi dậy khát vọng phát triển đất nước

Trong những năm qua, Đảng và Nhà nước ta đã rất quan tâm tới công tác xây dựng, hoàn thiện thể chế, pháp luật và đạt được nhiều thành tựu. Nói một cách khái quát thì “nước ta đã hình thành hệ thống pháp luật (HTPL) tương đối đồng bộ, công khai, minh bạch, dễ tiếp cận, cơ bản điều chỉnh tất cả các lĩnh vực đời sống xã hội; tạo nền tảng pháp lý để phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh và hội nhập quốc tế”.

Tuy nhiên, trước yêu cầu phát triển bứt phá của đất nước trong giai đoạn từ nay tới năm 2045, thực hiện cuộc cách mạng tinh gọn bộ máy của hệ thống chính trị, thực hiện mô hình chính quyền địa phương 2 cấp, thực hiện 4 Nghị quyết “trụ cột” của Bộ Chính trị (Nghị quyết số 57-NQ/TW, Nghị quyết số 59-NQ/TW, Nghị quyết số 66-NQ/TW, Nghị quyết số 68-NQ/TW) và các Nghị quyết khác gần đây của Bộ Chính trị về lĩnh vực năng lượng, giáo dục, y tế..., HTPL hiện hành còn bộc lộ không ít hạn chế, bất cập cả về cấu trúc, nội dung và kỹ thuật lập pháp. Từ đó, đặt ra yêu cầu cấp thiết phải nghiên cứu để tiếp tục hoàn thiện cấu trúc HTPL đáp ứng yêu cầu phát triển trong kỷ nguyên mới.

Bước đầu nghiên cứu của Bộ Tư pháp cho thấy, HTPL hiện nay còn bộc lộ không ít hạn chế, bất cập cả về cấu trúc bên trong (bao gồm các ngành luật, lĩnh vực pháp luật, chế định pháp luật và các quy phạm pháp luật) và cấu trúc bên ngoài (hệ thống văn bản quy phạm pháp luật). Vì vậy, để hiện thực hóa mục tiêu phát triển đất nước đến năm 2030 và 2045, cần phải xây dựng được hệ thống thể chế, pháp luật khơi dậy mạnh mẽ tinh thần yêu nước, khát vọng phát triển đất nước, khơi thông và giải phóng mọi nguồn lực, phát huy mọi động lực; biến thể chế, pháp luật thành lợi thế cạnh tranh quốc tế.

Muốn vậy, HTPL phải được thiết kế hợp lý cả về nội dung và cấu trúc, bảo đảm mối quan hệ biện chứng giữa các thành tố trong HTPL (nhất là giữa các lĩnh vực pháp luật, giữa luật nội dung và luật thủ tục, giữa các ngành, chế định và quy phạm pháp luật, giữa các loại nguồn luật. Đồng thời, bảo đảm tính ổn định cần thiết để tăng tính khả đoán cho người dân và doanh nghiệp trước những thay đổi pháp luật để kịp thời thích ứng, vừa có độ mở, sự linh hoạt cần thiết, tiên liệu được tương lai để dễ tuân thủ, dễ thực hiện.

Điều này chỉ có thể đạt được thông qua việc tính toán, thiết kế một HTPL hợp lý hơn theo hướng thể chế hóa đầy đủ, kịp thời các chủ trương của Đảng về định hướng phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới. Cùng với đó, xác định rõ nguyên tắc thiết kế, bảo đảm tinh gọn, thống nhất, đồng bộ, khả thi, công khai, minh bạch và dễ tiếp cận, phục vụ kịp thời các nhiệm vụ phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm quốc phòng, an ninh, hội nhập quốc tế, sự vận hành thông suốt của bộ máy nhà nước và hệ thống chính trị trong điều kiện tổ chức chính quyền địa phương 2 cấp, đáp ứng yêu cầu hiện thực hóa 2 mục tiêu 100 năm.

Vì thế, việc xây dựng Đề án “Hoàn thiện cấu trúc HTPL Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới” (gọi tắt là Đề án) là cấp thiết. Đây là nhiệm vụ kịp thời thực hiện yêu cầu “tiếp tục đổi mới, hoàn thiện cấu trúc HTPL quốc gia theo mô hình phát triển mới” trong phát biểu bế mạc Hội nghị lần thứ 12 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XIII ngày 19/7/2025 của Tổng Bí thư Tô Lâm; ý kiến chỉ đạo của Tổng Bí thư Tô Lâm tại Phiên họp chuyên đề của Ban Chỉ đạo Trung ương về hoàn thiện thể chế, pháp luật ngày 5/8/2025 và ý kiến chỉ đạo ngày 25/7/2025 của Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính.

Chỉ đạo các đơn vị liên quan thuộc Bộ Tư pháp trong hoàn thiện Đề án, Bộ trưởng Nguyễn Hải Ninh yêu cầu, cần phải làm rõ hơn những thực trạng, nhất là bất cập thuộc về cấu trúc. Chúng ta cần lựa chọn, cần có cách tiếp cận giải quyết vấn đề nào trước. Ví dụ ở cấu trúc, sẽ không chỉ có danh mục, không chỉ có những lĩnh vực pháp luật với những luật rường cột... mà chúng ta còn phải tính toán đến những phạm vi để tránh sự mâu thuẫn chồng chéo. Khi chúng ta xác định được phạm vi thì chúng ta sẽ xác định được cách tiếp cận, độ bao phủ nhằm đạt được mục tiêu phát triển, kiến tạo.

Với những tư duy như trước đây chúng ta thiên về quản lý thì nay chuyển sang vừa đảm nhiệm vai trò quản lý, vừa kiến tạo phát triển..., đây là những định hướng phát triển rất lớn. Thực tế đòi hỏi chúng ta thực hiện được định hướng này. Điều này cần chúng ta tiếp tục nhìn nhận, nghiên cứu, căn chỉnh để làm rõ vấn đề nào thuộc về cấu trúc, vấn đề nào thuộc về nội dung, xây dựng những sản phẩm đầu ra của Đề án, tiến tới hoàn thiện HTPL đáp ứng được yêu cầu kiến tạo, phát triển đất nước trong tình hình mới.

Ông Nguyễn Văn Phúc, nguyên Phó Chủ nhiệm Ủy ban Kinh tế của Quốc hội: Phải thống nhất về khái niệm thể chế

Đột phá thể chế không chỉ là đổi mới quy định pháp luật, mà còn là đổi mới tư duy, con người và văn hóa thực thi pháp luật. Tôi muốn nhấn mạnh rằng, bản thân HTPL đã bao hàm yếu tố cấu trúc. Khi nói “xây dựng HTPL”, tức là đồng thời nói tới việc hoàn thiện cấu trúc của hệ thống đó. Cần làm rõ và phân biệt giữa cấu trúc quy phạm, cấu trúc của văn bản pháp luật, cấu trúc của pháp luật và cấu trúc của toàn bộ HTPL - bởi mỗi cấp độ phản ánh một lớp tổ chức khác nhau của đời sống pháp lý. Việc xác định ranh giới rõ ràng giữa chúng sẽ giúp công tác lập pháp được chính xác, mạch lạc và tránh trùng lặp.

Vì vậy, muốn đổi mới và đột phá thể chế thực chất, trước hết, các nhà nghiên cứu, các cơ quan soạn thảo và các nhà quản lý phải thống nhất với nhau về khái niệm thể chế. Nếu ngay trong cách hiểu còn mơ hồ, mỗi người hiểu một kiểu, thì rất khó để đạt được sự đột phá thật sự. Thể chế, theo tôi, phải được hiểu là tổng hòa của các quy tắc chính thức và phi chính thức điều chỉnh hành vi con người, trong đó pháp luật là hạt nhân trung tâm, nhưng không bao trùm toàn bộ thể chế.

Bà Hoàng Thị Ngân, nguyên Vụ trưởng Vụ Tổ chức nhà nước và Công vụ, Văn phòng Chính phủ: Cần xác lập rõ cơ chế tổ chức, trách nhiệm và bộ máy thi hành

Tôi cho rằng cần làm rõ phân tầng thẩm quyền giữa lập pháp, lập quy và cái mà tôi tạm gọi là “lập pháp địa phương” - tức là quyền tự quyết và sáng tạo trong khuôn khổ pháp luật mà chính quyền địa phương hiện nay đang thực hiện. Bối cảnh phân quyền mạnh cho địa phương đòi hỏi chúng ta phải xác định rõ giới hạn và trách nhiệm để vừa bảo đảm tính tự chủ, vừa duy trì sự thống nhất của HTPL quốc gia.

Tôi cũng cho rằng phải có một phần riêng bàn về thiết chế ban hành và tổ chức thực hiện pháp luật. Vấn đề lớn nhất hiện nay không nằm ở chỗ thiếu luật, mà là ở khâu thực thi. Nhiều luật được ban hành nhưng triển khai không hiệu quả, “làm ra rồi để đấy”, khiến pháp luật không thực sự đi vào đời sống. Vì vậy, bên cạnh việc hoàn thiện cấu trúc, cần xác lập rõ cơ chế tổ chức, trách nhiệm và bộ máy thi hành, bảo đảm pháp luật được thực hiện nghiêm túc và hiệu quả.