Khám phá những điểm tâm linh trong Quần thế danh thắng Tràng An

Đền Trình

Đền Trình Tràng An đã tồn tại ngót nghét hơn 1 thiên niên kỷ, đến năm 2003, đền Trình được trùng tu xây dựng khang trang hơn, vật liệu hoàn toàn bằng gỗ tứ thiết (Đinh, Lim, Sến, Táu), theo kiến trúc chữ Đinh.

Ngoài ý nghĩa về mặt trình báo, đền Trình còn mang ý nghĩa lịch sử to lớn, là nơi chứng kiến xung đột giữa các tướng sĩ triều Đinh và triều đình nhà Lê.

Bát hương ngoài trung thiên thờ công đồng các tướng sĩ nhà Đinh, trong bái đường đền thờ các vị quan giám sát là Tả Thanh Trù và Hữu Thanh Trù giám sát đại tướng quân. Các ngài còn là những người coi quản quốc khố, kho vàng, kho bạc của nhà Đinh.

Năm 979, khi triều đình sảy ra biến loạn, các ngài đã có công bế ấu chúa Đinh Toàn mới có 6 tuổi vào ẩn nấp trong núi rừng phía nam để lánh nạn, tránh sự truy sát của nhà Lê. Sau khi hai vị tướng đó qua đời, nhân dân cố đô đã lập phủ thờ để ghi nhớ tấm lòng trung nghĩa của hai vị tướng này.

Phía bên trong đền Trình – tẩm cung thờ tứ trụ triều đình nhà Đinh: Đinh Điền, Nguyễn Bặc, Trịnh Tú, Lưu Cơ. Đây là những bậc khai quốc công thần của nhà Đinh, có công đầu trong việc dẹp loạn 12 sứ quân thống nhất đất nước đưa Đinh Bộ Lĩnh lên ngôi hoàng đế.

Hàng năm, những người dân canh nông khi qua đây vẫn nhớ kính lễ thắp hương tưởng nhớ các ngài và họ tin rằng làm như thế thì năm đó những cây trồng của họ sẽ tránh được sâu bệnh và được mùa.

Phía trước đền có 2 con cá chép đá cỡ lớn, phía dưới có rất nhiều cá chép được người trông coi đền (từ đền) cho ăn thường xuyên.

Đền Trần

Đền là nơi thờ thánh Quý Minh Đại Vương – Một trong hai vị tướng trấn ải sứ Sơn Nam và Hoàng phi quý nương nương là phu nhân của ông. Đây là một ngôi đền có từ rất lâu rồi, đến cuối thế kỷ 19 đầu thế kỷ 20 được tu sửa lại, ngôi đền rất linh thiêng, là nơi mà người dân địa phương và khách thập phương thường đến cầu an, cầu phúc, cầu tự.

Ngôi đền tuy nhỏ nhưng ẩn chứa rất nhiều giá trị nghệ thuật chạm khắc đặc sắc trên đá được thể hiện trên các xà ngang, bậc cửa, cột và mái hiên của đền. Có thể quan sát thấy những nét chạm khắc tinh vi trên đá của các nghệ nhân xưa đặc biệt trên 4 cột phía ngoài được chạm theo tích tứ linh có Long, Ly Quy và Phương; Long đại diện cho quyền lực, Ly đại diện cho sự may mắn cát tường, Rùa thể hiên cho sự trương tồn vĩnh cửu còn Phượng thể hiện cho sự thanh cao thoát tục.

Để được chiêm ngưỡng những nét tài hoa trên chạm khắc đá tại các cột đá tròn, vuông cao to ở một số đền và đình nhưng chạm khắc trên các cột vuông nhỏ thì có lẽ mới chỉ tìm thấy ở nơi này.

Nét độc đáo là ở chỗ, nếu các cột đá khác chỉ chạm khắc nổi có một phân, thì các cột đá này lại chạm khắc boong kênh và chạm lộng, thông phong 8 phân, có chỗ nổi cao lên đến 10 phân.

Những cụ chim phượng hay cá hoá long tại đây được chạm nổi rất nhỏ thân chỉ bằng ngón tay cái nhưng có đủ đầu, mỏ, đuôi, cánh, chân, nếu đứng từ xa quan sát thì chỉ thấy rồng uốn lượn, nhưng khi đến gần ngắm kỹ mới phát hiện được những chạm khắc nhỏ tinh vi này.

Đây là những khối đá có hồn, sống động độc nhất vô nhị, thể hiện tinh hoa tài tình của các nghệ nhân dân gian làng đá ở huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình.  

Cũng nói thêm về các cột đá này, có truyền thuyết kể rằng: Trước đây đền được xây dựng sơ sài trên nền đất trong “toà si bẩy mẫu”, nhưng cứ đến mùa nước lũ là đền bị ngập nên nhân dân xã Ninh Hải đã chuyển đền về đây.

Khi nhân dân thôn Văn Lâm làm các cột đá để xây dựng lại đền, sau khi thắp hương lễ khấn thần xong, mặc dù cột đá rất nặng có kích thước 15cm x 15cm, cao 2m nhưng kỳ lạ thay, khi mỗi người vác một cột đá này đi qua 3 cái quèn vào đền dễ dàng mà không thấy nặng.

Phủ Khống - chùa Báo Hiếu

Phủ Khống là nơi thờ 7 vị quan trung thần triều Đinh, những người đã tự tay khâm liệm vua Đinh rồi chuyển qua cửa cung 100 chiếc quan tài bằng đồng đem chôn cất theo 4 hướng Đông, Tây, Nam, Bắc. Sau khi an táng vua 7 vị quan đã tuẫn tiết, mang đi điều bí mật về ngôi mộ thật. Một vị tướng trấn giữ thành Nam cảm kích trước nghĩa khí đó liền lập bát nhang thờ cúng và trồng bên cạnh 1 cây thị.

Sau khi vị tướng này mất nhân dân trong vùng đã lập ngôi phủ để tưởng nhớ các bậc trung thần. Ngày nay chỉ còn lại hậu duệ của cây thị hơn 1000 năm tuổi, chín rộ nhất vào trung tuần tháng 8, đúng vào dịp giỗ vua Đinh.

Hiện nay bên cạnh phủ Khống vẫn còn một cây thị có niên đại khoảng nghìn năm tuổi, cây mọc trên một gò đá, quý khách có thể thấy, cây tuy nhỏ nhưng rễ của cây liền thành từng mảng bao trùm kín trên tảng đá với diện tích khoảng 10m2, chứng tỏ cây thị này phải có từ rất lâu rồi.

Cây thị trước phủ tương truyền là cây thị được trồng để đánh dấu nơi thờ bẩy vị quan đại thần, điều độc đáo là cây thị này lại cho ra hai loại quả đan xen nhau ở các cành: một loại quả tròn bình thường như các quả thị khác có hạt và một loại quả dẹt không có hạt thị chín nhiều chủ yếu vào trung tuần tháng 8 ngày giỗ vua Đinh Tiên Hoàng.

Bên cạnh phủ Khống còn có chùa Báo Hiếu, là ngôi chùa mà nhân dân cố đô Hoa Lư dựng lên để thờ anh linh những chiến sĩ, đồng bào vì dân vì nước, vì cố đô Hoa Lư và những vong hồn không nơi nương tựa để nương nhờ của Phật và được hương khói quanh năm... Tất cả các pho tượng thờ tại đây đều được đúc bằng đồng rát vàng.

Hành Cung Vũ Lâm

Hành Cung Vũ Lâm là một căn cứ quân sự của nhà Trần nằm trong vùng lõi của quần thể danh thắng Tràng An thuộc 4 xã (cũ): Ninh Hải, Ninh Thắng, Ninh Xuân, Ninh Vân huyện Hoa Lư, tỉnh Ninh Bình. Đây từng là nơi các vua thời đầu nhà Trần Lập căn cứ địa đi để cùng cố lực lượng phản công giải phóng Đại Việt trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược Nguyên, Mông lần thứ 2, lần thứ 3. Nơi đây cũng gắn với sự kiện các vua Trần xuất gia tu hành mở mang đạo Phật.

Nằm trên một địa bàn khá rộng, khu di tích Hành cung Vũ Lâm bao gồm nhiều di tích lịch sử như: Cửa Quan, Hành Cung, Cống Rồng, Tuân Cáo, Vườn Kho... đặc biệt ở 4 xã trên có mật độ chùa dày đặc ở khu vực hành cung Vũ Lâm với 24 ngôi chùa cổ tồn tại từ thời Trần đến nay gồm: chùa Hải Nham, chùa Bích Động, chùa Đá, chùa Linh Cốc, chùa Sắn, chùa Thông, chùa Sở; Chùa Tháp, chùa Dưỡng Hạ, chùa Kim, chùa Thượng, chùa Phú Lăng, chùa Xuân Vũ, chùa Chấn Lữ, chùa Vàng; Chùa Tuần Cáo, chùa Hành Cung, chùa Hạ Trạo, chùa Khả Lương, chùa Hạ; chùa Khê Hạ, chùa Phúc Hưng, chùa Huê Lâm, chùa Bàn Long.

Kho tàng di sản văn hóa đặc sắc tại Hành cung Vũ Lâm thời Trần vô cùng phong phú. Nơi đây hiện hữu nhiều di sản vật thể, phi vật thể và di sản Hán Nôm vô cùng quý giá.

Đền Cao Sơn

Đây là ngôi đền mới được đầu tư xây dựng, thể hiện sự tôn kính đối với các vị thần. Tương truyền rằng Đinh Bộ Lĩnh từ thuở còn hàn vi đã được mẹ đưa vào sống cạnh đền sơn thần trong động ở vùng núi này. Khi xây dựng kinh đô Hoa Lư, Đinh Tiên Hoàng Đế cũng cho xây dựng 3 ngôi đền để thờ các vị thần trấn giữ ở 3 vòng thành mà dân gian gọi là Hoa Lư tứ trấn.

Theo đó, thần Thiên Tôn trấn giữ cửa ngõ vào vòng thành phía Đông, thần Quý Minh trấn giữ cửa ngõ vào thành Nam và thần Cao Sơn trấn giữ cửa ngõ vào vòng thành phía Tây. Ngôi đền thần Cao Sơn hiện tại được xây dựng có thế tựa lưng vào núi, thung lũng nước ở phía trước. Theo truyền thuyết, thần Cao Sơn là một trong 50 người con của Lạc Long Quân – Âu Cơ.

Theo như thần phả của đền núi Hầu (xã Yên Thắng, Yên Mô, Ninh Bình) thì Cao Sơn đại vương là Lạc tướng Vũ Lâm, con thứ 17 vua Lạc Long Quân, khi đi tuần từ vùng Nam Lĩnh đến vùng Thiên Dưỡng ở hành cung Vũ Lâm, đã tìm ra một loài cây thân có bột dùng làm bánh thay bột gạo, lấy tên mình đặt tên cho cây là Quang lang (dân địa phương vẫn gọi là cây quang lang hay cây Búng Báng).

Thần đã dạy bảo và giúp đỡ người dân làm ăn sinh sống đồng thời bảo vệ khỏi các thế lực phá hoại vì vậy đã được nhân dân lập đền thờ trong khu chùa cổ Bái Đính. Thần Cao Sơn cùng với thần Thiên Tôn và thần Quý Minh là ba vị thần trấn ngự ở ba cửa ngõ phía Tây, Đông và Nam của Cố đô Hoa Lư.

Đền Suối Tiên

Đền Cao Sơn thuộc 3 ngôi đền mà vua Đinh Tiên Hoàng cho xây dựng để thờ các vị thần trấn giữ ở 3 vòng thành quanh kinh đô Hoa Lư, vì thế nên có tên gọi là Hoa Lư tứ trấn. Phía Tây thì có thần Cao Sơn trấn giữ, phía Đông thì có thần Thiên Tôn, phía Nam có thần Quý Minh trấn giữ.

Theo truyền thuyết thì thần Cao Sơn chính là con thứ 17 vua Lạc Long Quân theo cha lên núi, sau được tôn thành thần. Ông giúp đỡ người dân thông qua việc chữa bệnh, dạy học cũng như giúp đỡ họ làm ăn, sinh sống, bảo vệ dân làng khỏi các thế lực phá hoại. Chính vì để bày tỏ lòng biết ơn đối với ông, người dân đã lập đền thờ trong khu chùa cổ Bái Đính.

Đền Suối Tiên được xây dựng lại trên nền móng cũ, bằng 4 loại gỗ đinh, lim, sến, táu. Kiến trúc ngôi đền này mang dáng dấp hiện đại, lớn hơn đền Trần bên tuyến 1. Trong đền, tượng Thánh Quý Minh Đại Vương tay cầm bảo trượng giống như là thượng phương bảo kiếm, khăn đai mũ áo chỉnh tề tượng trưng cho một bậc chính nhân quân tử, văn võ toàn tài.

Bên cạnh ông là phu nhân, tay cầm quạt nhưng quạt đã khép tượng trưng cho bậc tiên tri, bà là người quân sư, cũng như giúp việc cho chồng rất nhiều. Hai bên thờ các vị quan văn, quan võ. Có đặt 2 bức tượng ngựa trắng và đỏ tượng trưng cho yếu tố âm và dương.

Trong đền còn có bức sắc phong Thánh Quý Minh Đại Vương năm 1783 – Triều vua Lê Hiển Tông, niên hiệu Cảnh Hưng 44.

Hàng năm, vào ngày 18/3 âm lịch, lễ hội truyền thống Tràng An (Thánh Quý Minh Đại Vương) được tổ chức tại đền Trần (Nội Lâm), đền Suối Tiên. Lễ hội được tổ chức nhằm tưởng nhớ và tri ân công đức của Đức Thánh Quý Minh Đại Vương – người đã có công trong sự nghiệp bảo vệ và gìn giữ nước nhà, đồng thời cũng là dịp để cầu nguyện cho quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa.

Lễ hội diễn ra trong 2 ngày với nhiều hoạt động như: Lễ dâng hương, rước kiệu và rước chân nhang từ đền Trần về đền Suối Tiên; Lễ rước nước và nghi lễ dâng hương tại đền Suối Tiên, Hành Cung Vũ Lâm; Lễ hô thần nhập tượng tại đền Suối Tiên…