Khoa học - công nghệ: Động lực mới để xóa đói, giảm nghèo
(PLVN) - Trong kỷ nguyên số, giảm nghèo không chỉ là đủ ăn, đủ mặc, mà là làm chủ tri thức và công nghệ để thoát nghèo bền vững. Từ những lớp “bình dân học vụ số” đến mô hình nông dân công nghệ, Việt Nam đang mở ra con đường mới, con đường giảm nghèo bằng tri thức, sáng tạo và chuyển đổi số.
Giảm nghèo trong kỷ nguyên số - không ai bị bỏ lại phía sau
Nếu trước đây, “học chữ” là con đường thoát khỏi nghèo nàn, lạc hậu, thì ngày nay, “học công nghệ” với tinh thần quyết liệt đổi mới theo Nghị quyết
Trong chiến lược phát triển nông nghiệp, nông thôn bền vững, Chính phủ xác định KH-CN là yếu tố then chốt. Không chỉ dừng ở ứng dụng thiết bị hay máy móc, mà là đổi mới toàn bộ phương thức sản xuất, quản lý và tiêu thụ sản phẩm. Bên cạnh đó, thương mại điện tử nông sản đã trở thành kênh tiêu thụ quan trọng. Hơn 8 triệu hộ nông dân đã có tài khoản trên sàn Voso, Postmart, với tổng doanh thu hàng nghìn tỷ đồng mỗi năm. Nhiều hộ gia đình thoát nghèo nhờ học cách livestream bán hàng, xây dựng thương hiệu sản phẩm OCOP trên môi trường số.
Theo báo cáo khảo sát Chính phủ điện tử năm 2024, chỉ số hạ tầng viễn thông và internet tại Việt Nam tăng trưởng mạnh trong hai năm gần đây. Chưa bao giờ công nghệ lại len sâu vào đời sống nông thôn Việt Nam mạnh mẽ như hiện nay. Từ miền núi phía Bắc, Đồng bằng sông Hồng, đến vùng sâu, vùng xa Tây Nguyên hay Đồng bằng sông Cửu Long, hạ tầng viễn thông, Internet đã phủ sóng rộng khắp, tạo nền tảng cho công cuộc “số hóa nông thôn”.
Theo Bộ KH&CN, đến nay, 100% xã, phường, thị trấn đã có sóng 4G, gần 80% hộ gia đình nông thôn có kết nối Internet băng rộng cố định. Hàng triệu nông dân đã có điện thoại thông minh, mở tài khoản ngân hàng, ví điện tử, sử dụng các ứng dụng như Zalo, TikTok, Shopee, Postmart, Voso... để giao thương, học hỏi và quảng bá sản phẩm địa phương.
Điều đáng nói là, quá trình này không chỉ dừng ở việc đưa Internet về nông thôn, mà còn là đưa tri thức số, tư duy số về với nông dân. Ở Bắc Giang, những hợp tác xã vải thiều đã lên sàn thương mại điện tử, đưa đặc sản địa phương đến tay người tiêu dùng ở Nhật Bản, Mỹ. Ở Lâm Đồng, nông dân trồng rau, hoa ứng dụng công nghệ IoT, cảm biến và dữ liệu thời tiết để tối ưu năng suất. Ở Quảng Nam hay Hà Giang, các hộ dân làm du lịch cộng đồng đã biết quay video, dựng clip, quảng bá homestay bằng mạng xã hội.
Tại Lâm Đồng - “thủ phủ nông nghiệp công nghệ cao”, việc ứng dụng KH-CN như nhà kính, tưới nhỏ giọt, giống cây năng suất cao, sản xuất VietGAP đã giúp hàng nghìn hộ thoát nghèo. Mô hình “3 nhà” (nhà khoa học - nhà nông - doanh nghiệp) tạo liên kết chặt chẽ, bảo đảm đầu ra và chuyển giao kỹ thuật cho người dân. Nhờ đó, tỷ lệ nghèo đa chiều toàn tỉnh giảm từ 6,94% (2021) xuống còn 1,97% (2024); tỷ lệ nghèo trong đồng bào dân tộc thiểu số giảm hơn 13 điểm phần trăm chỉ trong 3 năm.
Ở Thái Nguyên, tổ công nghệ số cộng đồng đến từng xóm hướng dẫn người dân cài đặt ví điện tử, truy cập dịch vụ công, bán hàng online. Hàng nghìn học sinh nghèo được tặng thiết bị học tập, tiếp cận tri thức số. 82% hộ gia đình đã có internet, tạo tiền đề cho người dân nông thôn tham gia kinh tế số, giảm chi phí, tăng thu nhập.
Tại xã Sơn Linh (Quảng Ngãi), anh Đinh Văn Thơ mạnh dạn chuyển từ trồng keo sang trồng ổi xen bưởi da xanh, áp dụng hệ thống tưới béc phun tự động. Giải pháp này tiết kiệm nước, công lao động, giữ độ ẩm đất, hạn chế xói mòn. Nhờ đó, vườn cây 3.000m² cho thu nhập cao, tạo việc làm cho 20 lao động thời vụ, 10 lao động thường xuyên. Anh Thơ còn chia sẻ kỹ thuật với 25 hộ khác trong thôn, giúp hình thành cộng đồng nông dân công nghệ.
Câu chuyện của anh Hoàng Văn Sằn, dân tộc Tày (Quảng Ninh), là một minh chứng sinh động. Năm năm trước, anh bắt đầu khởi nghiệp với mô hình homestay ở vùng biên giới xa xôi, nơi nhiều người cho rằng không thể làm du lịch. Nhưng nhờ tận dụng nền tảng mạng xã hội và thương mại điện tử, “Homestay Hoàng Sằn” nay đã trở thành điểm đến hút khách, được tìm kiếm nhiều trên Google, Facebook, Zalo. Trang Facebook của homestay có gần 2.000 người theo dõi, 50.000 lượt tiếp cận, thậm chí được 46.000 lượt quan tâm trên các diễn đàn du lịch. “Trước kia chỉ đón khách qua truyền miệng, giờ khách tự tìm đến nhờ mạng xã hội”, anh Sằn chia sẻ.
Những thay đổi này có được là nhờ hạ tầng số được đầu tư mạnh mẽ. Những thay đổi ấy, nhỏ bé nhưng lan tỏa, đang làm nên “cuộc cách mạng số” thầm lặng ở nông thôn Việt Nam, biến những vùng đất từng bị xem là “chậm chân” trở thành không gian sáng tạo mới của đất nước.
“Bình dân học vụ số” mở đường thoát nghèo
Ngày 26/3/2025, phong trào “Bình dân học vụ số” được phát động trên toàn quốc, một bước ngoặt trong chiến lược phát triển con người thời đại số. Sáu tháng sau, “bức tranh số toàn dân” đã lan tỏa rõ nét: người dân học cách dùng VNeID, thanh toán điện tử, nhận diện lừa đảo trực tuyến, đưa nông sản lên sàn thương mại điện tử.
Tại xã Tu Mơ Rông (Quảng Ngãi), chính quyền đặt mục tiêu đến năm 2026, 100% người trưởng thành có kỹ năng số cơ bản, 80% người lao động sử dụng thiết bị thông minh trong sản xuất, 95% cán bộ, công chức ứng dụng công nghệ vào công việc. “Ngày hội toàn dân học tập số” được tổ chức thường niên, lan tỏa tinh thần học tập suốt đời, giúp người dân tự tin bước vào nền kinh tế số. Nhờ đó, nhiều người dân đã thay đổi tư duy - từ người tiêu dùng thụ động thành người sáng tạo và kinh doanh chủ động. “Bình dân học vụ số” vì thế không chỉ là chương trình học tập, mà là chương trình giảm nghèo kiểu mới, giúp người dân tự tạo cơ hội kinh tế bằng công nghệ.
Chuyển đổi số trong nông nghiệp không chỉ dừng lại ở việc bán hàng trực tuyến. Xu hướng mới là ứng dụng công nghệ IoT, trí tuệ nhân tạo, dữ liệu lớn trong sản xuất, chế biến, phân phối nông sản. Hệ thống cảm biến thông minh có thể giúp nông dân theo dõi độ ẩm, dinh dưỡng đất; nền tảng dữ liệu giúp dự báo mùa vụ, dịch bệnh; blockchain hỗ trợ truy xuất nguồn gốc minh bạch. Nếu tận dụng tốt kinh tế số, nông nghiệp Việt Nam có thể bước sang giai đoạn mới: tăng giá trị, giảm chi phí, phát triển bền vững. Điều này không chỉ nâng cao thu nhập cho nông dân, mà còn góp phần bảo đảm an ninh lương thực, mở rộng thị trường xuất khẩu, hiện đại hóa nông thôn.
Theo Chương trình mục tiêu quốc gia giảm nghèo bền vững, Việt Nam đặt mục tiêu giảm 1 - 1,5% tỷ lệ hộ nghèo mỗi năm, với chuyển đổi số là một trong bảy trụ cột quan trọng. Công nghệ được xem là công cụ giúp lan tỏa chính sách, thay đổi nhận thức và huy động nguồn lực xã hội.
Tính đến tháng 6/2025, cả nước có 6.058/7.696 xã (78,7%) đạt chuẩn nông thôn mới, hơn 2.400 xã đạt chuẩn nâng cao, 655 xã đạt chuẩn kiểu mẫu. Bình quân tỷ lệ hộ nghèo giảm 1,03%/năm; 19 xã đặc biệt khó khăn và 3 huyện nghèo đã thoát nghèo. Theo Bộ LĐ-TB&XH (nay là Bộ Nội vụ), đến cuối năm 2024, tỷ lệ hộ nghèo cả nước còn 1,93%, giảm hơn 3,2 điểm phần trăm so với 2022; hơn 134.000 lao động nghèo có việc làm ổn định, 10.500 mô hình sinh kế được triển khai. Đằng sau những con số đó là hàng vạn câu chuyện “đổi đời nhờ công nghệ”.
Chuyên gia kinh tế Phạm Minh Thu nhận định: “Công nghệ 4.0 đang mở ra nhiều cơ hội tiềm năng nếu được khai thác hiệu quả. Thứ nhất, nó tạo ra hàng loạt ngành nghề mới đòi hỏi kỹ năng và kiến thức hiện đại, là cơ hội để người lao động, kể cả người nghèo vươn lên nếu được trang bị đầy đủ kỹ năng. Thứ hai, ứng dụng công nghệ và tự động hóa không chỉ thay thế một số công việc mà còn giúp nâng cao năng suất, cải thiện thu nhập trong cả những ngành truyền thống như nông nghiệp, thủ công mỹ nghệ. Thứ ba, công nghệ số giúp xóa bỏ rào cản địa lý, đưa người dân nghèo đến gần hơn với các dịch vụ công trực tuyến, dịch vụ tài chính chính thức, hạn chế rủi ro tín dụng đen”.
Bà Đường Ngọc Xuyên, Bí thư Đảng ủy xã Văn Quan (tỉnh Lạng Sơn) cho rằng, chuyển đổi số chỉ thực sự bền vững khi gắn với công tác giảm nghèo, đặc biệt là ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số. “Chúng tôi tập trung xây dựng các mô hình sản xuất hiệu quả, vừa tạo sinh kế ổn định, vừa giúp người dân thay đổi tư duy làm kinh tế. Việc ứng dụng công nghệ, kỹ thuật mới, hay quảng bá sản phẩm qua không gian mạng đã giúp nhiều hộ dân chủ động thoát nghèo, vươn lên làm giàu”.
Minh chứng là mô hình HTX Cao khô Chợ Bãi đã trở thành điểm sáng. Việc ứng dụng công nghệ số trong quảng bá, truy xuất nguồn gốc và bán hàng trực tuyến đã giúp sản phẩm đạt OCOP 3 sao, khẳng định thương hiệu địa phương. Nhờ đó, thu nhập người dân ngày càng tăng, tỷ lệ hộ nghèo giảm mạnh: từ 8,38% năm 2023 xuống còn 2,97% cuối năm 2024, một bước tiến rõ rệt trong hành trình giảm nghèo bền vững.