TP. Hồ Chí Minh: Tăng cường ứng dụng công nghệ trong xác minh đối tượng được trợ giúp pháp lý

Tạo dấu ấn trợ giúp pháp lý với hàng loạt hoạt động

Giai đoạn hiện nay, Nhà nước ta đang đẩy mạnh cải cách hành chính lấy người dân làm trung tâm phục vụ, việc nâng cao chất lượng hoạt động TGPL có ý nghĩa đặc biệt quan trọng, là một yêu cầu cấp thiết trong bối cảnh hội nhập; giúp nâng cao dân trí, phòng ngừa và hạn chế vi phạm pháp luật, giảm tình trạng khiếu kiện vượt cấp, củng cố niềm tin của Nhân dân đối với Đảng và Nhà nước, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa của Nhân dân, do Nhân dân và vì Nhân dân.

Dưới sự chỉ đạo của Bộ Tư pháp, Cục Trợ giúp pháp lý (nay Cục phổ biến giáo dục pháp luật và trợ giúp pháp lý), Ủy ban nhân dân TP. Hồ Chí Minh, hoạt động trợ giúp pháp lý trên địa bàn TP đã tạo dấu ấn rõ nét, đạt nhiều kết quả tích cực, góp phần thực hiện hiệu quả các nhiệm vụ chính trị, phát triển kinh tế - xã hội địa phương, đảm bảo hiệu quả, sự hài lòng của người được TGPL; kết quả thành công các vụ việc ngày càng tăng về số lượng và chất lượng, góp phần đáng kể vào thành quả chung của lĩnh vực TGPL.

Điều này phản ánh rõ nét vai trò của Trung tâm TGPL Nhà nước TP. HCM trong bảo đảm quyền được bào chữa, quyền tiếp cận công lý cho người yếu thế, đặc biệt sau khi Luật Trợ giúp pháp lý năm 2017 đi vào ổn định và các quy trình phối hợp được hoàn thiện hơn. Khẳng định vai trò, uy tín, sự quan tâm phối hợp giữa các đơn vị và người dân trong thực thi nhiệm vụ.

Không chỉ xử lý các vụ việc thường xuyên, Trung tâm còn chủ động tiếp cận thông tin qua báo chí và mạng xã hội như: vụ bé gái 8 tuổi bị hành hạ đến chết tại quận Bình Thạnh; vụ án nghi phạm “bắt cóc” 2 trẻ em ở phố đi bộ Nguyễn Huệ; vụ ngược đãi, bạo hành trẻ em tại Mái ấm Hoa Hồng… Tất cả đều được Trung tâm nhanh chóng phối hợp cơ quan tố tụng và cử Trợ giúp viên bảo vệ quyền lợi cho bị hại từ giai đoạn đầu.

Song song với hoạt động tố tụng, mô hình tư vấn pháp luật ngoài trụ sở được Trung tâm duy trì linh hoạt dù Luật Trợ giúp pháp lý 2017 không còn quy định hình thức này. Qua kế hoạch truyền thông – TGPL ở cơ sở, Trung tâm tạo nên mạng lưới tiếp cận rộng khắp, đặc biệt tại vùng ven, mái ấm, cơ sở bảo trợ, trường học…

Kết quả từ năm 2017 đến đến tháng 6/2025 (trước khi sáp nhập mô hình chính quyền địa phương 2 cấp) đã tổ chức trên 1.300 đợt truyền thông và thực hiện TGPL ở cơ sở, thu hút trên 55.000 người tham dự, tư vấn pháp luật theo yêu cầu trên 35.000 người/vụ việc, kết hợp báo cáo Chuyên đề pháp luật, phiên tòa giả định với các chủ đề như "Nói không với bạo lực học đường", "Bạo lực giới", "Nói không với xâm hại trẻ em", "Giao thông đường bộ"… đặc biệt trong năm 2024 đã tổ chức được 379 cuộc tại 21 quận/huyện và Thành phố Thủ Đức thu hút gần 600.000 người tham dự, tư vấn theo yêu cầu 3.122 vụ việc/ người và kết hợp cấp phát tờ gấp pháp luật cho người dân.

Bước sang mô hình chính quyền 2 cấp (từ 1/7/2025), Trung tâm tiếp tục điều chỉnh tiêu chí thi đua, phối hợp trực tiếp với UBND xã, phường. Trong Ngày Pháp luật Việt Nam 2025, Trung tâm tạo dấu ấn với hàng loạt hoạt động trực quan, đặc biệt là phiên tòa giả định – hình thức tuyên truyền pháp luật được người dân Thành phố đặc biệt quan tâm.

Các chương trình gắn với cộng đồng cũng được đẩy mạnh: tặng 200 phần quà, hỗ trợ 10 dàn máy vi tính tại xã Bình Khánh phục vụ chuyển đổi số, tổng kinh phí ước tính hơn 300 triệu đồng.

Trong lĩnh vực tố tụng, Trung tâm đóng vai trò nòng cốt trong Hội đồng phối hợp liên ngành: ký kết chương trình phối hợp số 08/CTPH-STP-CATP về trực trợ giúp pháp lý trong điều tra hình sự và chương trình phối hợp số 4373/CTPH-STP-TAND về TGPL trực tại tòa án.

Các sáng kiến như “Quy trình rút ngắn thụ lý hồ sơ trợ giúp pháp lý từ 0\3 ngày xuống còn 1 ngày” hay “hỗ trợ tài chính đăng ký giấy tờ tùy thân cho trẻ em, người khuyết tật” mang lại tác động xã hội lớn, giúp nhiều trẻ em được khai sinh, tham gia bảo hiểm y tế và tiếp cận giáo dục.

Bên cạnh những kết quả nổi bật, hoạt động TGPL tại TP. Hồ Chí Minh vẫn còn một số vướng mắc gây khó khăn trực tiếp đến việc xác minh đối tượng.

Thứ nhất, tiêu chí xác định đối tượng còn cứng nhắc. Tại các Thành phố lớn, có một bộ phận không nhỏ người lao động nhập cư, công nhân, người thuê trọ hoặc người không có nơi cư trú ổn định, có hoàn cảnh kinh tế khó khăn nhưng không được công nhận là hộ nghèo hoặc hộ cận nghèo do không đáp ứng điều kiện về cư trú.

Thứ hai, một trong những khó khăn phổ biến hiện nay là việc xác minh người thuộc diện TGPL mất nhiều thời gian do phải thực hiện qua đường văn bản giữa các địa phương, dẫn đến việc chậm trễ trong quy trình cử người tham gia tố tụng để thực hiện TGPL hoặc cung cấp dịch vụ pháp lý.

Nguyên nhân chính là chưa có sự kết nối dữ liệu thống nhất, khiến thời gian xác minh kéo dài, ảnh hưởng đến tiến độ thụ lý vụ việc, đặc biệt trong các trường hợp khẩn cấp như bị bắt, tạm giữ, tạm giam hoặc các vụ việc hình sự liên quan đến người yếu thế.

Thứ ba, sự phối hợp của chính quyền địa phương chưa chặt chẽ, đặc biệt trong giới thiệu, chuyển thông tin về người yếu thế. Cụ thể là việc giới thiệu, chuyển thông tin đối tượng yếu thế chưa kịp thời, đầy đủ, dẫn đến khó khăn trong việc quản lý, theo dõi và đánh giá hiệu quả hoạt động trợ giúp pháp lý giới thiệu về Trung tâm theo quy định.

Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ là giải pháp cấp thiết

Trong bối cảnh chuyển đổi số quốc gia, việc ứng dụng công nghệ đang trở thành giải pháp căn cơ, bền vững và phù hợp nhất nhằm khắc phục những hạn chế trong quy trình xác minh đối tượng được trợ giúp pháp lý hiện nay.

Việc tích hợp toàn bộ dữ liệu về người thuộc diện được trợ giúp pháp lý miễn phí vào Cơ sở dữ liệu quốc gia về dân cư và định danh điện tử cá nhân (VNeID) sẽ giúp người dân nói chung và các nhóm yếu thế nói riêng—như người cao tuổi, người có công, trẻ em, người khuyết tật…—tiếp cận đầy đủ những chính sách an sinh mà Nhà nước mang lại, trong đó có trợ giúp pháp lý miễn phí.

Đồng thời, hệ thống dữ liệu số sẽ giúp Trung tâm Trợ giúp pháp lý Nhà nước, các cơ quan tiến hành tố tụng và chính quyền địa phương kiểm tra, xác minh trực tiếp trên nền tảng điện tử, rút ngắn đáng kể thời gian xử lý hồ sơ, bảo đảm quyền của người dân được thực hiện nhanh chóng, kịp thời và hiệu quả.

Khi dữ liệu đã nằm trên VNeID, chỉ cần quét mã hoặc tra cứu trực tuyến, Trung tâm TGPL có thể xác minh tức thì thay vì phải chờ các văn bản xác nhận từ nhiều đầu mối như trước đây. Đây chính là bước đột phá lớn của cải cách hành chính trong lĩnh vực pháp lý.

Cùng với đó, công tác truyền thông về trợ giúp pháp lý cần được đổi mới theo hướng chủ động và đa dạng hơn. Việc lan tỏa thông tin qua các phương tiện báo chí truyền thống như báo hình, báo nói, báo giấy, kết hợp với mạng xã hội như Facebook, Zalo, cùng hoạt động cấp phát tài liệu tại các khu dân cư đông đúc, khu vực có nhiều người nhập cư hoặc đồng bào dân tộc sinh sống, sẽ giúp thông tin tiếp cận được đúng nhóm yếu thế.

Ngoài ra, các nền tảng số như chatbot tư vấn, cổng hỏi đáp trực tuyến hay bản đồ số các điểm TGPL miễn phí cũng nên được bổ sung để tăng mức độ tương tác và hỗ trợ.

Cuối cùng, việc kết nối cộng đồng đóng vai trò quan trọng trong việc vận hành và phát huy hiệu quả của công nghệ. Sự phối hợp của các đoàn thể, cùng với việc khuyến khích hình thành đội ngũ “Đại sứ trợ giúp pháp lý” tại cộng đồng, sẽ tạo nên mạng lưới nhân sự hỗ trợ, lan tỏa và truyền đạt thông tin chính xác, kịp thời. Công nghệ là công cụ, nhưng chính những con người tận tâm trong cộng đồng mới là yếu tố quyết định để thông tin về trợ giúp pháp lý đến được với từng trường hợp yếu thế trong xã hội.