Xây dựng hệ sinh thái FTA cho ngành da giày: Nền tảng chiến lược để bứt phá xuất khẩu bền vững

Xuất khẩu tăng nhờ FTA, nhưng nền tảng phát triển còn mong manh

Nhiều năm qua, các FTA thế hệ mới như EVFTA, CPTPP, VKFTA… đã trở thành động lực giúp giày dép Việt Nam mở rộng thị trường. Tuy nhiên, theo TS. Lê Huy Khôi – Phó Viện trưởng Viện Nghiên cứu Chiến lược, Chính sách Công Thương – sự tăng trưởng này vẫn thiếu tính bền vững vì phụ thuộc vào chu kỳ kinh tế toàn cầu và biến động bên ngoài.

Ông dẫn chứng, mức tăng trưởng sản xuất của ngành đã giảm mạnh từ 17,8% năm 2015 xuống mức thấp hơn đáng kể trong giai đoạn 2020–2023 do tác động của dịch bệnh, xung đột thương mại và siết tiêu chuẩn môi trường tại các thị trường lớn.

Tại Hải Phòng – trung tâm sản xuất quan trọng của ngành da giày – các FTA tiếp tục tạo hiệu ứng tích cực. Theo Sở Công Thương Hải Phòng, trong 8 tháng đầu năm 2024, kim ngạch xuất khẩu giày dép đi các thị trường có FTA tăng 8% so với cùng kỳ. Một số thị trường thậm chí tăng trên 10%: châu Âu (13%), Hàn Quốc (13%), CPTPP (15%), ASEAN (17%) và Hong Kong (27%).

Song, Phó Giám đốc Sở Công Thương Hải Phòng Nguyễn Công Hân cho rằng: ngành vẫn chưa tự chủ nguồn nguyên phụ liệu, nhiều doanh nghiệp bị phụ thuộc vào đơn hàng và chỉ định nguồn cung từ đối tác nước ngoài. Năng lực xây dựng thương hiệu yếu, thông tin tiêu chuẩn kỹ thuật từ các thị trường nhập khẩu “vừa thiếu vừa chậm”, khiến doanh nghiệp khó đáp ứng yêu cầu tận dụng FTA.

Rào cản lớn: tiêu chuẩn kỹ thuật, nguyên liệu và chuỗi giá trị

Ở góc độ chuyên môn kỹ thuật, bà Nguyễn Thị Ngọc Mai – Trung tâm Thiết kế và Phát triển sản phẩm (Viện Nghiên cứu Da Giày) – chỉ ra rằng nhiều doanh nghiệp tư nhân, đặc biệt là các làng nghề, có nhu cầu xuất khẩu nhưng gặp rào cản lớn ngay từ khâu nguyên liệu. Chất lượng không đồng đều, tiêu chuẩn hóa thấp, chưa hiểu rõ yêu cầu “xanh” của các thị trường như EU khiến nhiều sản phẩm bị trả lại hoặc không thể xuất khẩu.

“Xây dựng hệ thống tiêu chuẩn kỹ thuật Việt Nam cho ngành da giày là chìa khóa để kiểm soát nguyên liệu đầu vào và nâng cao chất lượng hàng hóa”, bà Mai nhấn mạnh.

Hệ sinh thái FTA – lời giải chiến lược cho nút thắt của ngành

Trước những thách thức trên, đề án xây dựng hệ sinh thái FTA cho ngành da giày được giới chuyên gia đánh giá là giải pháp đột phá. Hệ sinh thái này không chỉ tập trung phân tích cơ hội từ FTA mà còn triển khai các hoạt động kết nối chuỗi cung ứng, tiêu chuẩn hóa sản xuất, hỗ trợ chứng nhận, đào tạo, tư vấn thị trường và đồng hành pháp lý cho doanh nghiệp.

Phó Giám đốc Sở Công Thương Hải Phòng Nguyễn Công Hân nhận định, nếu mô hình này thành công, Việt Nam sẽ có một ngành da giày độc lập, bền vững hơn, giảm phụ thuộc vào nguyên liệu nhập khẩu, đồng thời tận dụng triệt để lợi ích từ các FTA.

Ở góc nhìn kỹ thuật, bà Nguyễn Thị Ngọc Mai đồng tình: hệ sinh thái mới sẽ giúp doanh nghiệp xử lý đồng bộ các vướng mắc – từ tiêu chuẩn nguyên liệu, thiết kế sản phẩm, quy định môi trường, đến nâng cao năng lực sản xuất – để đáp ứng yêu cầu ngày càng khắt khe của thị trường quốc tế.

Cần “luật chơi chung” và một bộ máy điều hành đủ mạnh

Tuy nhiên, để hệ sinh thái FTA vận hành hiệu quả, theo ông Ngô Chung Khanh – Phó Vụ trưởng Vụ Chính sách Thương mại đa biên (Bộ Công Thương) – mô hình cần được thiết kế theo cách như một doanh nghiệp độc lập, có ban điều hành, bộ máy chuyên môn, văn phòng và nguồn tài chính để vận hành liên tục.

Ông Khanh nhấn mạnh hai yếu tố then chốt: 1.Luật chơi chung: Tất cả chủ thể tham gia – doanh nghiệp, viện nghiên cứu, hiệp hội, cơ quan quản lý – phải tuân thủ quy tắc rõ ràng. Vi phạm sẽ bị loại khỏi hệ sinh thái. 2. Cơ chế khuyến khích: Muốn doanh nghiệp tham gia tự nguyện, phải chứng minh được lợi ích thiết thực: giảm chi phí tuân thủ FTA, hỗ trợ chứng nhận xuất xứ, mở rộng thị trường, giảm rủi ro pháp lý, và kết nối nguồn nguyên liệu trong nước.

Tương lai của ngành da giày: Cơ hội bứt phá ngay trong thách thức

Việc xây dựng hệ sinh thái FTA cho ngành da giày không chỉ là một dự án hỗ trợ doanh nghiệp đơn lẻ. Đây là bước chuyển mang tính chiến lược, nhằm tái cấu trúc toàn ngành theo hướng: tăng nội địa hóa nguyên phụ liệu; đáp ứng tiêu chuẩn môi trường – lao động quốc tế; nâng cao giá trị gia tăng thay vì phụ thuộc gia công; mở rộng thị trường xuất khẩu bền vững, hình thành thương hiệu giày dép Việt Nam trong chuỗi cung ứng toàn cầu.

Nếu vượt qua các thách thức về kỹ thuật, nhân lực, tài chính và điều hành, hệ sinh thái này sẽ trở thành “bệ đỡ” quan trọng để ngành da giày Việt Nam khai thác tối đa lợi ích từ các FTA và xây dựng nền tảng phát triển dài hạn.